ශ්‍රී බුද්ධ වර්ෂයෙන් 2385 වූද ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් 1841 මැයි මාසයේ දී ධර්මධර පණ්ඩිත භික්ෂුවක ලෙස ලංකාද්වීපය පුරා පතල වී සිටි වලානේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ මහ තෙරණුවෝ රත්මලානට වැඩම කර වදාළහ. ඒ උන්වහන්සේ කෙරේ පැහැදුණු අගනුවර ශ්‍රද්ධා සම්පන්න ප්‍රභූ පවුල් කීපයක් උන්වහන්සේට අගනුවරට නුදුරු රත්මලාන ග්‍රාමයේ වස් විසීම සඳහා සිදු කරන ලද ආරාධනයක් පිළිගැනීමක් වශයෙනි.
එම ප්‍රභූ පිරිස අතර අත්තිඩියේ ආරච්චි මහත්තයා යැයි ප්‍රසිද්ධව සිටි පනාගොඩ ආරච්චිගේ දොන් ජෙරනිමුස් සෙනෙවිරත්න රාලහාමි, ජයසූරිය ආරච්චිගේ තෙදෝනිස් ප්‍රේරා අප්පුහාමි, දොන් පිලිප් ද සිල්වා ඈපා අප්පුහාමි, රත්මලානේ දොන් ප්‍රෝලිස් ලේකම් රාලහාමි ප්‍රමුඛ වූ අතර ධර්මය විනයධරත්වයත් භාෂා ශාස්ත්‍ර විශාරදත්වයත් මගින් කීර්තියට පත්ව තිබූ වලානේ සිද්ධාර්ථ හිමියන් වෙතින් ශාස්ත්‍ර ඥාණය ලබාගත හැකි වනු පිණිස කොළඹට ආසන්න බිමක ප්‍රසිද්ධ විද්‍යාස්ථානයක් පිහිටුවාලීමට සුදුසු ආරාමයක් කරවා දීමේ අභිප්‍රායක් ඔවුන්ට විය.
කොළඹ තෙදෝනිස් අප්පුහාමි නම් ධනවත් සැදැහැති සත්පුරුෂයා විසින් “නෝර්මන් ඉස්කෝලෙ” යැයි ප්‍රසිද්ධ ශාස්ත්‍රාලය ඉදිරිපිට හිස්බිමක් මිලට ගෙන ආරාමයක් කරවා පූජා කිරීමට කැමැත්ත දැක්වූ නමුත් දූරදර්ශී සිද්ධාර්ථ හිමියන් එය නොපිළිගත්තේ තවත් පනස් වසරක් ගෙවෙන විට කොළඹ නගරයේ ඇතිවිය හැකි දියුණුවක් සමඟ කාර්යබහුල පරිසරයක් ලාබාල ශිෂ්‍යයන් පුහුණු කිරීමට සුදුසු නොවන බව පසක් කර ගනිමිනි.
කෙසේ වෙතත් අගනුවරට නුදුරු එවකට ග්‍රාමීය පරිසරයක් සහිත එහෙත් පුණ්‍යකාමී ධනවත් ප්‍රභූ පවුල් කීපයකට ද නිජබිිමයක් වූ රත්මලාන ග්‍රාමයේ ආරාමයක් කරවීම පිණිස භූමිභාගයක් පූජා කිරීමට දොන් ජෙරනිමුස් සෙනෙවිරත්න රාලහාමි විසින් සිද්ධාර්ථ හිමි කැඳවාගෙන පැමිණ භූමිය පෙන්වා අදහස සැළකළ අතර ඊට උන්වහන්සේගේ කැමැත්ත හිමි විය.
ආරාමය කරවන තුරු පොල් අත්තෙන් තැනවූ කුඩා ආවාසයක මෙලෙස රත්මලානට වැඩම කළ සිද්ධාර්ථ හිමියෝ කලින් කී ප්‍රභූ සත්පුරුෂයන්ගේ සහ සැදැහැතියන්ගේත් සිව්පසය ලබමින් වස් කාලය විසූහ. එය පරම ධම්ම චේතිය මහ පිරිවෙනේ ආරම්භයයි.
මෙම කුඩා ආවාසයේ සිට ශිෂ්‍යයන් දෙතුන් දෙනෙකුගෙන් ඉගැන්වීම ආරම්භ වූ අතර, පිරිවෙනේ ප්‍රධානම අරමුණ වූයේ තෙවලා බුදු දහම නිවැරදිව ශිෂ්‍ය භික්ෂූන් වහන්සේලාට ඉගැන්වීමයි. ඉතා කෙටි කාලයකින්ම එහි කීර්තිය පතලව ශිෂ්‍ය භික්ෂූන් වහන්සේලා දහහත් නමක් දක්වා එය වර්ධනය වූ අතර එම දහහත් නම අතරින් වඩා කැපී පෙනුණු භික්ෂූන් වහන්සේලා වූයේ හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල හිමි, රත්මලානේ ශ්‍රී ධම්මාලෝක හිමි, දෙනිපිටියේ සංඝරක්ඛිත හිමි, මොරපිටියේ අත්ථදස්සී හිමි, බටුවන්තුඩාවේ දේවරක්ඛිත හිමි, බද්දේගම සරණංකර හිමි, කොග්ගල කවිතිලක හිමි, උඩුගම්පොළ රතනපාල හිමි, මැදගම සුමන හිමි, ගණේගම උපනන්ද හිමි, ලබුගම හිමි හා සූරියගොඩ සෝණුත්තර හිමි යන තෙරුන් වහන්සේලාය.
ඒ ශිෂ්‍ය භික්ෂූන් වහන්සේලා ද පසු කලෙක ශ්‍රී ලංකාවේ බෞද්ධ පුනරුදයෙහිලා විශිෂ්ඨ සේවාවක් කරන ලද අතර, ඒ අතර සිටි පානදුරාවාදය, බද්දේගම වාදය ආදී ආගමික විවාදවලදී බෞද්ධ පිළෙහි ජයග්‍රහණයට උපස්ථම්භක වූද 1873 දී කොළඹ මාලිගාකන්දේ විද්‍යෝදය පිරිවෙණ ආරම්භ කොට ලංකාද්වීපය පුරා ධර්ම ශාස්ත්‍ර ප්‍රබෝධයක් ඇති කළා වූද අති පූජ්‍ය හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල නාහිමි ද, පසුකාලීනව කැළණිය විශ්වවිද්‍යාලය බවට පත්වූ 1875 දී පිහිටවූ විද්‍යාලංකාර පිරිවෙණ ආරම්භ කල අති පූජ්‍ය රත්මලානේ ශ්‍රී ධම්මාලෝක නාහිමි ද කැපී පෙනේ. ඒ අනුව කොළඹ මාලිගාකන්දේ විද්‍යෝදය පිරිවෙනෙහි සහ පෑලියගොඩ විද්‍යාලංකාර පිරිවෙනෙහි තිඹිරි ගෙය වන්නේ ද පරම ධම්ම චේතිය මහ පිරිවෙනයි.
කෙසේ වෙතත් සිද්ධාර්ථ හිමියෝ සිය වලානේ විහාරස්ථානය සමඟ සම්බන්ධය අත් නොහළ අතර රත්මලානේ මෙන්ම වලානේද උන්වහන්සේ විසූහ. එහෙයින් රත්මලානේ දොන් ප්‍රෝලිස් ලේකම් රාලහාමි ඇතුළු ශ්‍රද්ධා සාම්පන්න දායක පිරිසක් සිද්ධාර්ථ හිමිපාණන් වෙත පැමිණි රත්මලානේ නිත්‍ය නේවාසිකත්වයට වැඩම කරන ලෙස අයැද සිටි අතර එම ආරාධනය පිළිගත් වලානේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ හිමිපාණෝ 1849 දී රත්මලාන පරම ධම්ම විහාරස්ථානයට නිත්‍ය නේවාසිකත්වය සඳහා වැඩම කළ සේක.
දිනෙන් දින වර්ධනය වූ කීර්තිය නිසා සිසු පිරිසද සියය ඉක්මවා සිටි හෙයින් පින් කැමති සැදැහැවත් දායක පිරිස යාබද ඉඩම් කොටස් හතරක් ද මිලට ගෙන පිරිවෙන් විහාරස්ථානයට පූජා කළ අතර 1861 ජනවාරි මස 10 වන දින අභිනව පුස්තකාලයත්, කුටි සතකින් සමන්විත වූ ආවාස මන්දිරය සහ කුටි විසි එකකින් සමන්විත ශිෂ්‍ය නිවාස තුනකිනූත් සමන්විත රමණීය ආරාමය විවෘත කර ප්‍රවේශ වන ලදි. එතැන් පටන් මෙය "පරම ධම්ම චේතියාරාමය" යන අර්ථාන්විත නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබීය. මෙම ප්‍රවේශ මංගල්‍යය සඳහා තුන් මසක් පුරා පිරිත් පින්කම් පැවැත්වුණු බවටද පරිත්‍රාන ධර්ම දේශනය කෙරුණු ධර්ම මන්දිරය මහල් සතකින් යුක්ත වූ බවටද මෙහි පිරිත් දේශනාවට සිය නමක් මහා සංඝයා වැඩම කළ බවටද සඳහන් වී ඇත.
සියළු දේහි අනිත්‍ය බවට වූ බුද්ධ වචනය සපථ කරමින් ධර්ම ශාස්ත්‍රාලෝකයෙන් ලක් පොළොව ආලෝකවත් කළ වලානේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ මහා ස්වාමීන්ද්‍රයාණන් වහන්සේ ක්‍රි.ව. 1868 දී අපවත් වී වදාළහ.
හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල සමය
වලානේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ මහා ස්වාමීන්ද්‍රයාණන් වහන්සේගෙන් පසු හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල නාහිමියෝ පරම ධම්ම චේතිය පිරිවෙනෙහි අධිපති පදවියට පත්වූහ. සිද්ධාර්ථ හිමියන්ගේ අඩුව පුරවමින් 1868 සිට 1870 දක්වා පරම ධම්ම චේතිය මහ පිරිවෙනේ පරිවේණාධිපති ධුරය දරමින් ගිහි පැවිදි ශිෂ්‍යයන්ට ධර්ම ශාස්ත්‍ර දානය කළහ. කෙසේ වෙතත් එ සමයේදී අගනුවර බෞද්ධ බලය පිරිහී යමින් තිබූ අතර එයින් කම්පාවට පත් කොළඹ බෞද්ධ ප්‍රභූන්ගේ ආරාධනයෙන් උන්වහන්සේට කොළඹට වඩින්නට සිදුවූ අතර අන්තර්ජාතික කීර්තියට පත් විද්‍යාස්ථානයක් බවට පත්වූ මාළිගාකන්දේ විද්‍යෝදය පිරිවෙන 1873 වර්ෂයේදී ඇරඹූහ. එසේ වුවද සුමංගල නාහිමියෝ පරම ධම්මචේතිය මහා පිරිවෙන හා හා තිබූ සම්බන්ධය අත් නොහළහ. දීප්තිමත් අනාගතයක් ඇතැයි මතු බලාපොරොත්තු සහිත කුඩා සාමණේර හිමිවරුන්ට මුලින් පුහුණු වන්නට හොඳම තැන රත්මලාන යැයි දක්වා උන්වහන්සේ ඇතැම් අවස්ථා වලදී සාමණේර හිමිවරුන් පරම ධම්ම චේතිය වෙත ධර්ම ශාස්ත්‍ර හැදෑරීම සඳහා යොමු කරන ලදහ.
හික්කඩුවේ නාහිමියන්ගෙන් පසු 1870 සිට 1887 දක්වා පුරා දහහත් වසරක් පරම ධම්ම චේතිය පිරිවෙ නෙහි පරිවේණාධිපති ධූරය දරන ලද්දේ සිද්ධාර්ථ නාහිමියන්ගේ ශිෂ්‍යයන් වූ මොරපිටියේ අත්ථදස්සි, දෙනිපිටියේ සංඝරක්ඛිත සහ රත්මලානේ සුමනතිස්ස යන මහා තෙරුන් වහන්සේලා විසිනි.
වලානේ ධම්මානන්ද සමය
ඉක්බිති පරිවේනාධිපති ධුරයට පත් වූයේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ හිමියන්ගේ දීප්තිමත් ශිෂ්‍ය රත්නයක් වූ වලානේ ධම්මානන්ද නාහිමියෝය. උන්වහන්සේ හික්කඩුවේ නාහිමියන්ගේ ද ධර්ම ශාස්ත්‍ර ප්‍රගුණ කර තිබූ අතර කලක් විද්‍යෝදය මහ පිරිවෙනෙහි ආචාර්ය පදවියක් ද දැරූහ. බුද්ධ ශාසන මහා සූර සේනාපති රාජදත්තිය නාමෝපලක්ෂිත ධර්මරත්න පඬිතුමන් ඇතුළු රත්මලානේ සැදැහැතුන්ගේ ආරාධනයෙන් උන්වහන්සේ පරිවේනාධිපති ධූරය භාරගත් අතර “පරම ධම්ම චේතියාරාමය” “පරම ධම්ම චේතිය පිරිවෙන” ලෙස යෙදෙන්නට ගත්තේ උන්වහන්සේගේ කාලයේදීය.
